sənətşünaslıq elmləri doktoru, professor
a.najafzade@yahoo.com
Öncə Azərbaycanda geniş yayılmış şikəstələrə diqqət yetirək. Şikəstələr aşıq yaradıcılığının muğam sənətinə olan töhfəsidir. Otaylı-butaylı Azərbaycan musiqisində biz hələlik 40-dan artıq şikəstənin adını çəkə bilirik, amma yəqin ki, onların sayı daha artıqdır.
Həmin şikəstələr bunlardır:
- 1. “Badamı şikəstə”
- 2. “Bakı şikəstəsi” (“Kəsmə şikəstə”; “Qədeşi şikəstə”)
- 3. “Bayatı şikəstə”
- 4. “Bəylər şikəstəsi”
- 5. “Cığdançıxmaz şikəstə”
- 6. “Çoban şikəstəsi”
- 7. “Dərbənd şikəstəsi”
- 8. “Dilqəmi şikəstə” (“Dilqəm şikəstəsi”)
- 9. “Döymə şikəstə”
- 10. “Əhməd şikəstəsi” (“Əhmədi şikəstə”)
- 11. “Gəncə şikəstəsi”
- 12. “Xalxalı şikəstə”
- 13. “Xaric şikəstə”
- 14. Xızı şikəstəsi (Mərsiyə-zikri şikəstə)
- 15. “Kəllə şikəstəsi”
- 16. “Kərəm şikəstəsi” (“Kərəmi şikəstə”; “Atlı Kərəm”)
- 17. “Koroğlu şikəstəsi”
- 18. “Qarabağ şikəstəsi”
- 19. “Qaradağ şikəstəsi”
- 20. “Qazax şikəstəsi”
- 21. “Qədim şikəstə” (“Köpəyi şikəstə”; “Köpək şikəstə”; “Qocaman şikəstə”)
- 22. “Qobustan şikəstəsi” (“Qobustanı şikəstə”)
- 23. “Quba şikəstəsi”
- 24. “Məryəmoğlu şikəstə”
- 25. “Mirzəcanı şikəstə” (əsli “Mirzəli şikəstəsi”)
- 26. “Naxçıvan şikəstəsi”
- 27. “Ney şikəstəsi”
- 28. “Orta şikəstə”
- 29. “Peyvəndi şikəstə”
- 30. “Salyanı şikəstə”
- 31. “Sarıtorpaq şikəstəsi”
- 32. “Şəkəroğlu Kərim şikəstəsi”
- 33. “Şikəstə”
- 34. “Şikəsteyi-fars”
- 35. “Şirvan şikəstəsi”
- 36. “Turabı şikəstə” (Borçalıdan olan Turab, zurnaçalan)
- 37. “Urmu şikəstə”
- 38. “Vəlicanı şikəstə”
- 39. “Zarıncı şikəstə”
- 40. “Zəncançay şikəstəsi”
- 41. “Zil şikəstə”
Azərbaycan SSR-in ilk hərbi komissarı, ictimai-siyasi xadim, folklorşünas Əlihüseyn Dağlının (1898–1981) “şikəstə” sözü ilə bağlı maraqlı qeydləri vardır. Çoxları “şikəstə”nin fars kəlməsi (sınmış, qəlbi qırılmış mənasında) olduğunu iddia edirlər. Ə.Dağlı isə bu kəlmənin xalis Azərbaycan türklərinin arxaik sözü olan “sığışda”dan yarandığını bildirir.
O yazır:
Qədimdə davada yaralanana “sığışda” demişlər 1. Türk əsgərləri yaralı düşmənə hörmətlə yanaşmış, onları müalicə etdirmişlər. Beləcə, sağ qalan fars əsirləri üçün “sığışda” sözü yaddaqalan olmuşdur”.
Sonralar “sığışda” farslaşıb, “şikəstə”yə çevrilmişdir. Yəni fars dilində bu söz fonetik dəyişikliyə uğramış və “şikəstə” şəklində tələffüz olunmuşdur.
Ümumiyyətlə, yüzlərlə oğuz sözü fars dilinə keçmiş, sonralar təhrif olunmuş şəkildə özümüzə qayıtmışdır, məsələn, bozorg – böyük, kereşmə – kirişmə, o cümlədən sığışda – şikəstə və s.
Bilindiyi kimi, bu şikəstələrin heç də hamısı muğam sənətində ifa olunmur. Lakin kimsənin də bu şikəstələrin muğam sənətində ifa etməsinə yasaq qoyulmur.
Tarixən Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində muğam məclisləri keçirilmişdir, amma heç şübhəsiz ki, ən böyük üç muğam məclisi Bakı (Abşeron), Şuşa (Qarabağ) və Şamaxıda (Şirvan) fəaliyyət göstərmişdir. Bu məclislərin hər birinin özünəməxsus şikəstələri olub və həmin şikəstələr ifaçılıq xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənirlər.
- “Bakı şikəstəsi” zərbli muğamı “mi” mayəli segah məqamının ahəngi, kökü əsasında qurulub.
- Tempi orta, yəni moderatodur, ölçüsü isə 4/4-dür.
- Sənətşünaslıq elmləri doktoru, professor Ramiz Zöhrabov (1939–2017) bu şikəstənin rondo formasına malik olduğunu yazır 2.
“Bakı şikəstəsi” orta registrdə ifa olunur, Abşeron əhli şeirə, poetik mətnə böyük dəyər verdiyindən, bu şikəstədə zil tonlu frazalardan istifadə olunmur. Yanıqlı şəkildə tələffüz edilən sözlər xanəndə tərəfindən dinləyiciyə aydın şəkildə çatdırılır. Təsadüfi deyildir ki, görkəmli muğam bilicisi və ifaçısı, Xalq artisti Əlibaba Məmmədov (1930–2022) da muğam ifaçılığında sözə musiqidən daha üstün qiymət verirdi.
Tarixi adı “Bakı şikəstəsi” olsa da, müasir dövrdə daha çox “Kəsmə şikəstə” kimi tanınır. Görünür, həmin şikəstənin yaradıcıları Bakı sənətkarları olduğundan bu muğam “Bakı şikəstəsi” adlandırılıb. “Bakı şikəstəsi”nə el arasında bəzən “Qədeşi şikəstə” də demişlər.
Bu fikir şikəstənin poetik mətnində Bakı-Abşeron ləhcəsi ilə “der əzizinəm, ala balam” ifadəsinin oxunması ilə əlaqələndirilir.
Qədeş – Abşeron əhlinin əzizlənmə mənasında çox işlətdiyi sözdür. Bu deyim qardaş (qarındaş) sözünün yerli ləhcədə tələffüzü və qısaldılmış variantıdır. “Bakı şikəstəsi” zərbli muğamı da digər şikəstələr kimi aşıq yaradıcılığının məhsuludur.
Deyildiyi kimi, segah məqamı əsasında ifa olunduğundan “Bakı şikəstəsi” də bu muğamın emosional xarakterini yaradır. Yəni dinləyicidə qəm-qüssə, kədər ovqatı oyadır.
- “Şirvan şikəstəsi” zərbli muğamı “Segah”ın ahəngi, kökü əsasında qurulub.
- Orta tempdə (moderato) ifa edilən “Şirvan şikəstəsi”nin ölçüsü 4/4-dür.
- Bu zərbli muğam tarın “mi” (fortepianoda “re diyez”) səsində ifa olunur və şeirin qoşma növü ilə oxunur.
Bəzən “Şirvan şikəstəsi”ni “Bəstə-Nigar” şöbəsinin çalarları ilə də oxuyurlar. Bu zaman “Şirvan şikəstəsi” çahargah məqamının səsdüzümünə uyğun şəkildə ifa edilir. “Şirvan şikəstəsi”nin musiqi materialı isə “Bakı şikəstəsi” (“Kəsmə şikəstə”) və “Qarabağ şikəstəsi” arasında sanki bir körpü salır. Yəni xanəndə “Şirvan şikəstəsi”ni öncə orta registrdə, daha sonra isə zildə “Manəndi-Müxalif” şöbəsini oxuyaraq öz səs imkanlarını nümayiş etdirir.
Göründüyü kimi, “Bakı şikəstəsi”ndə zil səslər yoxdur, “Şirvan şikəstəsi”ndə orta və zil səslərdən istifadə olunur, “Qarabağ şikəstəsi”ndə isə bəm səslər ümumiyyətlə yoxdur, bu muğamın öhdəsindən yalnız zil tessituralı xanəndələr gələ bilir.
Adından bəlli olduğu kimi “Şirvan şikəstəsi” “şirvanlılara məxsus şikəstə”mənasını bildirir. “Şirvan şikəstəsi” dinləyicidə vətənpərvərlik, el-obaya, torpağa bağlılıq hissləri aşılayır. “Şirvan şikəstəsi” nisgilli havadır, xarakter etibarilə iniltili, şikayətli müraciət bildirən kövrək muğamdır.
- “Qarabağ şikəstəsi” də segah məqamının ahəngi, kökü əsasında qurulub.
- Allegro moderato tempində ifa edilən “Qarabağ şikəstəsi”nin ölçüsü 2/4-dir.
- Vokal-muğam partiyalarından sonra növbələşmə əsasında melodik cəhətdən müxtəlif olan araçalğılar, yəni instrumental epizodlar çalınır.
İfa baxımından “Qarabağ şikəstəsi”ndə “Bakı şikəstəsi”nin tam əksini görürük. Xanəndə bu zərbli muğamı çox zildə ifa etdiyindən sözlər bir qədər çətin anlaşılır. Bunun bir səbəbi də müasir ifaçılıqda həmin zərbli muğam marşvarı ifa
edildiyindən öz şikəstə xarakterini itirməsidir.
Dahi Üzeyir Hacıbəylinin şur məqamında bəstələdiyi “II Fantaziya” əsərində biz əsl “Qarabağ şikəstəsi”nin ritmini və naləli ifasını fraqment şəklində eşidə bilərik:
Deyilənə görə, ilk qrammofon valına “Qarabağ şikəstəsi” lentə alınarkən xronometrajı azaltmaq üçün ümumi ritmi sürətləndirilmiş və nəticədə temp marşvarı alınmışdır. Sonralar ifaçılar “Qarabağ şikəstəsi”ni bu tempdə ifa etmişlər.
R.Zöhrabov (1939–2017) bildirir ki,
- “Qarabağ şikəstəsi” zərbli muğamının musiqi forması rondodur 3.
- Bu zərbli muğam aşıq yaradıcılığının məhsuludur və poetik mətnini bayatılar təşkil edir.
- “Qarabağ şikəstəsi” zərbli muğamı “lya” (fortepianoda “sol diyez”) mayəli segah məqamında ifa olunur.
“Qarabağ şikəstəsi”nin mənası adından bəlli olduğu kimi “qarabağlılara məxsus şikəstə”dir. Bəzən yanlış olaraq Qarabağ sözünün izahının “qara rəngli bağ” olduğunu bildirirlər. Qara sözü dilimizdə rəngdən başqa bir çox mənalarda da işlədilir: böyük, geniş, hay-küylü (qonaq-qaralı), qışqırıqlı (qara-qışqırıq), qorxulu, həyəcanlı (qara basma) və s. Qarabağ sözünün bir mənası da böyük, geniş bağları olan, daha dəqiqi, ucu-bucağı görünməyən yaşıllıq ərazi deməkdir. Əslində, Qarabağ qədim türk tayfasının adıdır, eyniadlı şəhər də olub. Bu muğam dinləyicidə vətənə, torpağa sevgi və məhəbbət hissləri aşılayır.
Haqqında geniş danışdığımız bu üç şikəstə və daha bir neçə şikəstə Alim Qasımov repertuarında əhəmiyyətli yer tutur. Lakin indi təqdim edəcəyimiz “Naxçıvan şikəstəsi” xüsusi qeyd olunmalıdır.
“Naxçıvan şikəstəsi” də çoxsaylı şikəstələrimizdən biridir və zərbli muğam sayılır. Bu şikəstə tarixi baxımdan ən sonuncu zərbli muğamdır və bəstəkarı da müasirimiz Əməkdar incəsənət xadimi Nazim Quliyevdir. Adından göründüyü kimi, şikəstə Azərbaycanın ən qədim bölgələrindən biri olan Naxçıvana həsr edilmişdir.
“Naxçıvan şikəstəsi”nin ilk ifaçıları Xalq artisti Alim Qasımov və onun qızı, Əməkdar artist Fərqanə Qasımova olmuşlar.
- “Naxçıvan şikəstəsi” zərbli muğamı “sol” mayəli şur məqamının ahəngi, kökü əsasında qurulub.
- Allegretto (arada moderato assai) tempində ifa edilir, ölçüsü 2/4-dir (arada 6/8 ölçüdən istifadə olunmuşdur).
- Digər zərbli muğamladra olduğu kimi, “Naxçıvan şikəstəsi”ndə də vokal-muğam partiyalarından sonra növbələşmə əsasında melodik cəhətdən müxtəlif olan araçalğılar, yəni instrumental epizodlar çalınır.
Bəzən söyləyirlər ki, heç kim heç bir muğam yarada bilməz. Sual yaranır: Bəs ifa etdiyimiz muğamların yaradıcısı kimlər olmuşdur?
Bunun xalq yaradıcılığının məhsulu olduğunu söyləyənlər də az deyil. Axı bütün xalq yığışıb hər hansı
muğamı yaratmayıb ki. Tarixin hansısa bir dövründə yaradıcılıq istedadı olan musiqi duyumlu şəxs bu muğamlardan birini çalıb zümzümə etmişdir. Sonralar həmin muğam digərləri tərəfindən dəyişdirilmiş, inkişaf etdirilmiş, cilalandırılmış və dövrümüzə gəlib çıxmışdır.
Şikəstələrin quruluşuna diqqət yetirdikdə onların hər hansı bir muğam üzərində ifa edildiyinin şahidi oluruq. Lakin araçalğı melodiyaların bir çoxu yaxın keçmişdə bəstələnmişdir. Bu baxımdan bəstəkar Nazim Quliyev də “Naxçıvan şikəstəsi”nin melodiyalarını yazarkən şikəstələrin ümumi quruluşunu nəzərə almışdır.
Bəstəkar ilə yanaşı, muğamın uğurlu alınmasında daha iki qüdrətli sənətkarın – Alim Qasımovun və Fərqanə Qasımovanın böyük xidmətləri olmuşdur. Məhz onların peşəkarlığı sayəsində “Naxçıvan şikəstəsi” həyata vəsiqə almışdır.
Burada onu da bildirməliyik ki, istənilən bəstəkar yazdığı hər hansı əsərinin sevilməsindən ötrü onun ilk ifaçısının Alim Qasımov və yaxud Fərqanə Qasımova olmasını arzulayır. Onların hər ikisi birlikdə ifa etdikdə isə ərsəyə gələn əsərin misli-bərabəri olmur. Bir növ, belə əsərlər məhz bu cür xanəndələrin peşəkarlığı sayəsində əbədiyaşarlıq qazanır.
1 Dağlı Ə. (Həmidov Ə.H.). Ozan Qaravəli (I kitab). B.: “MBM”, 2006, s. 162-163
2 Zöhrabov R. Zərbi muğamlar (musiqi-nəzəri tədqiqat). B.: “Mars-Print”, 2004, s. 337
3 Zöhrabov R.F. Zərbi muğamlar (musiqi-nəzəri tədqiqat). B.: “Mars-Print”, 2004, s. 282
